مفهوم شناسی تعاون

اشاره: «من وقتی در وضع کشور خودمان نگاه می کنم می بینم یکی از چیزهایی که می تواند جلوی این بی عدالتی را به شکل منطقی و اصولی سد کند همین کار تعاونی است به همین خاطر است که من به تعاون اعتقاد دارم نه از باب این که دنیا تعاون را پذیرفته یا فرضاً فلان کشور ها تعاون می کنند. نه آن ها برای خودشان می کنند ما هم برای خودمان می کنیم ما کشور خودمان، مردم، تاریخ و فرهنگ و معارف خودمان را در داریم، آن ها هم برای خودشان دارند. ممکن است آن ها کاری بکنند که ما آن را رد کنیم پس از این باب نیست. از این باب است که من می بینم در این وضعی که متأسفانه گرفتارش هستیم تعاون در کشور ما می تواند سرانگشت گره گشایی باشد»

این ها بخشی از سخنان مقام معظم رهبری در ارتباط با اهمیت تعاون است.

مفهوم شناسی تعاون
تعاون در اصطلاح "یاوری و همراهی متقابل" می باشد. این واژه از "عون" به معنی یاری نمودن و در باب تفاعل با معنای به همدیگر کمک کردن و همیاری نمودن آمده است. به عبارت دیگر، کار گروهی، داوطلبانه و نظام مند را تعاون می گویند. سازوکارهای مورد استفاده در تعاونی‌ها متناسب با اهداف اجتماعی تعاون است.

 آزادی، نیکوکاری، دموکراسی و مشارکت همگانی اصول و ارزش های اساسی هستند که در اداره امور تعاونی‌ها به کار برده می شوند. تعاون در مفهوم  اقتصادی خاص آن روش یا به تعبیر شهید دکتر بهشتی «بهتر است بگوییم شیوه ای در اقتصاد» است که در دو قرن اخیر در چارچوب ساختارهای رسمی مرسوم شده و تأثیرات مهمی در زندگی اجتماعی و اقتصادی انسان ها برجای گذاشته است .

در حقیقت تعاون شیوه ای در اقتصاد است که راهی بین نظام اقتصاد سرمایه داری و نظام سوسیالیستی در نظر گرفته شده و به "راه سوم" مشهور گردیده است. تحلیل واژه راه سوم نیز نشان می دهد تعاون، به سامانه -اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی - مالکیتی نو و متفاوت از راه های قبلی بخشیده است. هدف تعاونی ها بر خلاف سایر بنگاه های تجاری دستیابی به منفعت و ثروت نیست بلکه در تعاونی ها علاوه بر بهبود وضعیت زندگی و تامین نیاز اعضا، اهداف اجتماعی همچون عدالت، مسئولیت پذیری و همکاری گروهی نیز دنبال می شود. واژه «تعاون» در مفاهیم زیر به کار برده شده است؛
•    همکاری؛ به یکدیگر را یاری رساندن و مشارکت در جهت ارضای نیاز مشترک
•    کنش متقابل و پیوسته؛ که در جهتی یگانه صورت می گیرد.
•    خودیاری؛ و منتظر کمک دیگران ننشستن
•    همیاری؛ توفیق خود را در گرو موفقیت دیگران دانستن
•    مفهوم سازمانی؛ عملی که در داخل یک شرکت تعاونی صورت می گیرد.
•    کمک به دیگری؛ کلماتی چون معاون، اعانه، استعانت و مستعان بیانگر«تعاون» به معنای اخیر بکار گرفته می شوند.
 
تعاون در اسلام
در دین شریف اسلام تعاونی از دو منظر مورد توجه و تأکید قرار گرفته است؛
 اول مبانی اخلاقی و اعتقادی رویکرد تعاون است.
 و دوم از نظر فقهی نیز که مجوّز فعّالیت تعاونی‌ها صادر شده است. 
همچنین بخش تعاون در قانون های مصوب نظام جمهوری اسلامی ایران، به ویژه قانون اساسی جایگاه ویژه ای دارد. امروزه تقریباً غالب کشورهای جهان با موضوع تعاون مرتبط بوده، در پی گسترش و تقویت این بخش اقتصادی هستند. تعاون یک واژه ی مقدس است که با عنایت به توجه ویژه قرآن کریم به آن در نگرش اسلامی اهمیت زیادی دارد. مبحث تعاون و همکاری و دیگریاری به عنوان اصلی مهم برای بهبود امور، کاهش محدودیت ها و مشکل ها و ضمانت دهنده ی دوام و بقای انسان ها مورد توجه ادیان شریف الهی بوده و همواره به صورت های مختلف مورد تأکید قرار گرفته است. خالق مهربان در کتاب آسمانی قرآن مجید موضوع تعاون و همکاری مردم را مطرح کرده و مخلوقات خود را به همکاری در کارهای نیک و حسنه برمبنای تقوا و عصمت و پرهیز از همکاری در کارهای مشرکانه و گناه آلود دعوت نموده است. بر این اساس تعاون با دین مبین اسلام رابطه عمیقی دارد. در دین اسلام حاکمیت توحیدی در همه ی عرصه های حیات فردی و اجتماعی انسان، والاترین هدف به شمار می رود که تحقق آن در زندگی اجتماعی به این است که انسان همه را بنده خدا و خود را نیز عضوی از پیکره ی عظیم آن ها دانسته و در صورت تعارض یا تداخل منافع اجتماعی با منافع او، مصالح اجتماعی را بر منافع شخصی و گروهی ترجیح دهد که این اقتضای عقل سالم است. با مطالعه زندگی ائمه اطهار اصول تعاون به شرح زیر در سیره ی اجتماعی آنان مشاهده می شود؛ توجه به مشکلات آحاد جامعه، حمایت از مردم و تعجیل در تأمین نیازهای آن ها، تأمین نیازمندی های محرومان جامعه، پرهیز جامعه از غفلت نسبت به یکدیگر، ترویج روحیه مواسات، انفاق به فقرا و محرومان، مقدّم داشتن دیگران بر خویشتن، ترویج خدمات پنهان اجتماعی، تأمین امنیت روانی نیازمندان، توجه به نیازهای مالی خواص و رفع مشکلات آن ها.
 
تعاون در زندگی اجتماعی
با استناد به مبانی، هدف ها و ارزش‌های ملحوظ نظر در تعاون می‌توان گفت تعاون فرهنگ و شیوه کار و زندگی اجتماعی است. این اصول، اهداف و ارزش‌های مختص تعاون در همه جوامع بشری مورد پذیرش قرار گرفته و به صورت حرکتی جهانی درتمام کشورها علیرغم شیوهای متفاوت سیاسی و فرهنگی تعمیم یافته است از این رو اشاعه و تعمیق فرهنگ تعاون، کسب مهارت ها و توانائی به کاربردن روش های تعاونی در سطح جامعه تنها به مدد آموزش قابل تحقق می‌باشد. هر چند بر مبنای یافته های عقلی کار تعاون و دستاوردهای آن برای  سعادت جوامع بشری و مفاهیمی از قبیل؛ عدالت و هم افزایی اجتماعی و اقتصادی نسخه قابل قبولی است، اما ترویج فرهنگ تعاون در جوامع انسانی از جمله در جامعه اسلامی ایران تا اندازه ای با مشکلات همراه است. فرهنگ تعاون مانند هر مبحث دیگری، به آداب، سنت ها و شیوه های آن موضوع مربوط است.

 این که انسان ها در رفتار، سنت های اجتماعی و اقتصادی خود به اقدام ها، فعالیت ها و رفتارهایی برسند که شیوه جمعی کارکردن و به نفع جمع اندیشیدن را همواره مد نظر داشته داشته باشند، التزام به فرهنگ تعاون است. از طرفی چون جا گرفتن و جا انداختن یک فرهنگ امری دفعی و مقطعی نیست؛ خود به اساسی ترین شیوه ها برای ماندگاری نیازمند است. در قانون اساسی و در قالب اصل های چهل و سوم و چهل و چهارم تعاونی به صورت بخش اصیل و مهم در اقتصاد، کنار بخش دولتی و خصوصی بیان شده و از آن به عنوان یکی از مهم‌ترین مسیرهای رشد اقتصادی و تأمین کنندة عدالت اجتماعی یاد شده است. تعاون بر اساس مبانی بنیادین اندیشه ی بشری از قبیل عدالت، آزادی، برابری و جمع‌گرایی استوار است. مبانی ارزشی که ریشه در فطرت پاک بشر و آرمان های تاریخی انسان دارد
 
سخن پایانی
یکی از مشکلاتی که زندگی اجتماعی انسان ها همیشه بدان مبتلا بوده و از آن رنج برده فاصله طبقاتی حاکم در میان اعضای جامعه است. به صورتی که همواره در زندگی اجتماعی دو گروه انسان ها وجود داشته اند؛ گروه اول؛ عده ای محروم و تهی دست که در تهیه اساسی ترین اسباب و لوازم زندگی خود از قبیل غذا، مسکن و لباس با مشکل مواجهند و دوم گروهی که آن قدر ثروت  اندوخته دارند و غرق در ناز و نعمت هستند که حساب آن از دستشان خارج است. از این رو، مکتب اسلام تعاون را به عنوان یکی از ضرورت های تفکر هنجاری مورد توجه قرار داده و بر خیرخواهی، تقوا و شتاب در همکاری، همیاری و دیگریاری مؤمنان تأکید نموده و آن ها را از هرگونه تعاون در بدی ها و دشمنی ها، که به نابرابری و بی عدالتی اجتماعی دامن می زند، برحذر داشته است. از منظر انسانی و اسلامی جامعه صالح و مبتنی بر ارزش های والای اخلاقی جامعه ای است که همه ی افراد در آن از نعمت های الهی  برخوردار باشند و ترحّم و تعاون در بین آن ها حاکم باشد؛ زیرا هدف از زندگی اجتماعی، کمک افراد به همدیگر برای آسان تر شدن راه نیل به کمال است. وفرجام سخن این که اقتصاد تعاونی در قانون اساسی کشورما جایگاه رفیعی دارد و به لحاظ تأثیر بالای آن در تحقّق عدالت اجتماعی و تسریع روند رشد، دارای اهمیت فوق‌العاده‌ای است که باید مورد توجه دست اندرکاران و مدیران کشور قرار گیرد.